HISTORIA I PRZEMYSŁ
![]()
Dąbrowa Górnicza, fragment centrum, fot. Radosław Kaźierczak, slaskie.travel
Leżąca w widłach Czarnej Przemszy i Białej Przemszy Dąbrowa Górnicza jest jednym z miast Zagłębia Dąbrowskiego (to od Dąbrowy całe Zagłębie nazwano Dąbrowskim). To największe pod względem powierzchni miasto województwa śląskiego (188,7 km
2), zarazem dziesiąte w tej kategorii miasto w Polsce. Rozległa powierzchnia miasta obejmuje także tereny zielone i liczne antropogeniczne zbiorniki, dla których ukuto tytułową nazwę Pojezierza Dąbrowskiego. Opis Dąbrowy zacznijmy jednak od jej dziejów.
Dzieje i przemysł Dąbrowy
Dzieje Dąbrowy Górniczej nierozerwalnie związane są z przemysłem. Zanim jednak doszło do powstania przemysłu, w średniowieczu pojawiły się miejscowości, które są współczesnymi dzielnicami miasta: w XII w. (Gołonóg), w XIII w. Okradzionów, w XIV w. Strzemieszyce Wielkie i Małe, Tucznawa i Łosień. Są one dużo starsze od samej Dąbrowy, która jako wieś pojawiła się dopiero w XVII w. Nic też nie wskazywało na karierę Dąbrowy jako kluczowego ośrodka przemysłowego przyszłego Zagłębia. Można powiedzieć, że rozwój przemysłowy Dąbrowy spowodowała dociekliwość zaborcy. Tak się bowiem złożyło, że po trzecim rozbiorze Polski okolice Dąbrowy weszły w skład Prus, jako tzw. Nowy Śląsk. Co prawda sytuacja ta trwała jedynie 12 lat, ale to wystarczyło, żeby Prusacy przeprowadzili badania geologiczne i odkryli na terenie Dąbrowy jeden z najgrubszych na świecie pokład węglowy, nazwany później „Reden”, którego grubość dochodziła do 20 m, a na terenie obecnego miasta Dąbrowa Górnicza była wychodnia tego pokładu na powierzchnię. Już w 1796 r. z inicjatywy władz pruskich rozpoczęto budowę pierwszej odkrywkowej kopalni węgla kamiennego, która od nazwiska dyrektora górnictwa w rządzie pruskim – Fryderyka Wilhelma hr. von Redena – otrzymała nazwę „Reden”. Od 1806 r. zaczęła obok niej powstawać kolonia robotnicza o tej samej nazwie. Po II wojnie światowej, po wyeksploatowaniu złoża, powstał na jej miejscu Park Hallera, a w 2004 r. Park Wodny „Nemo”.
![]()
Dąbrowa Górnicza, kopalnia węgla kamiennego "Reden" ok. 1930 r., fot. T. Bieniasiewicz Narodowe Archiwum Cyfrowe
![]()
Dąbrowa Górnicza, huta "Bankowa" około 1910 r., fot. wikipediaDalszy rozwój Dąbrowy nastąpił po 1815 r. i Kongresie Wiedeńskim, kiedy osada stała się częścią Królestwa Polskiego (Kongresówki) pod berłem carów Rosji, później – zaboru rosyjskiego. Do połowy XIX w. powstały kolejne kopalnie węgla „Ksawery i „Hieronim”, pięć hut cynku oraz – z inicjatywy Banku Polskiego – huta żelaza „Bankowa”. Niewielka wieś zaczęła się przekształcać w dużą osadę o charakterze przemysłowym, która w okresie I wojny światowej otrzymała prawa miejskie. Paradoksem jest, że otrzymała je od okupanta, bowiem po wycofaniu się wojsk rosyjskich teren Zagłębia okupowali Austriacy. Oni to w 1916 r. podnieśli 30-tysięczną osadę do rangi miasta Dąbrowa, które w 1918 r. decyzją Rady Miejskiej otrzymało przymiotnik Górnicza.
![]()
Dąbrowa Górnicza, huta "Bankowa" około 1910 r., fot. wikipediaPrzez dziesięciolecia przestarzałe kopalnie i huty odeszły do lamusa, ale na ich miejsce w latach 70. XX wieku powstały nowe przedsiębiorstwa – głównie kombinat hutniczy „Huta Katowice” (obecnie oddział Arcelor Mittal Poland), BHH Mikrohuta, koksownia „Przyjaźń”, huta szkła „Saint Gobain” i wiele innych.
![]()
Dąbrowa Górnicza, fragment stalowni Huty Katowice (Mittal Steel Poland S.A.), fot. Edward Wieczorek
![]()
Dąbrowa Górnicza, fragment linii ciągłego odlewu stali (COS) Huty Katowice (Mittal Steel Poland S.A), fot. Edward Wieczorek Wraz z budową huty i innych nowych zakładów rozwinęła się też Dąbrowa Górnicza, wchłaniając okoliczne miejscowości. Obecne miasto tworzy 18 historycznych dzielnic i wsi.
ATRAKCJE TURYSTYCZNE
Co warto zobaczyć w Dąbrowie Górniczej?
Dąbrowa Górnicza, jako miasto zaledwie wiekowe, nie może architekturą dorównać miastom o średniowiecznych korzeniach, ale i tu znajdziemy wiele ciekawych obiektów.
![]()
Dąbrowa Górnicza - Gołonóg, kościół św. Antoniego Padewskiego, fot. Kubos16, wikipedia
Najstarszą zachowana budowlą w granicach obecnego miasta jest barokowy kościół św. Antoniego z Padwy na Wzgórzu Gołonoskim, datowany na rok 1678 (choć parokrotnie przebudowywany). Większość zabytkowych kościołów reprezentuje styl neogotycki (Najświętszego Serca Pana Jezusa w Strzemieszycach, Zesłania Ducha Świętego w Ząbkowicach, św. Barbary, Matki Bożej Anielskiej w centrum).
![]()
Dąbrowa Górnicza - Strzemieszyce, kościół Najświętszego Serca pana Jezusa, fot. Edward Wieczorek
![]()
Dąbrowa Górnicza, bazylika MB Anielskiej, fot. Marcin Wróblewski, archiwum UM w Dąbrowie Górniczej
Ten ostatni – bazylika MB Anielskiej, zbudowana na początku XX w. przez znanego architekta Józefa Pomiana-Pomianowskiego, jest lokalnym sanktuarium maryjnym MB Anielskiej – Matki Zagłębia. Uzupełnieniem sakralnych zabytków Dąbrowy Górniczej jest drewniana kaplica św. Katarzyny Aleksandryjskiej z 1784 r. w Ujejscach (ul. Kryniczna).
![]()
Dąbrowa Górnicza Ujejsce, drewniana kaplica św. Katarzyny Aleksandryjskiej, fot. Zontunex wikipediaCzęść dąbrowskich budowli związana jest z dynamicznym rozwojem osady pod koniec XIX w. Należy do nich m.in. budynek „Sztygarki”. Przemysłowy rozwój Dąbrowy i okolicy wymagał fachowców, w związku z tym utworzono w Dąbrowie w 1889 r. Szkołę Górniczą, nazwaną „Sztygarką”, dla której przeznaczono budynek dawnego Zarządu Górniczego, projektu Franciszka Marii Lanciego. Szkoła nawiązywała do działającej na początku XIX w. Akademii Górniczej w Kielcach, założonej jeszcze przez Stanisława Staszica. Dziś tradycje „Sztygarki” kontynuuje zespół szkół branżowych pod tą nazwą, a historyczny budynek proj. Lanciego jest siedzibą Muzeum Sztygarka (ul. Legionów 69). Muzeum posiada bogate zbiory archeologiczne, historyczne, geologiczne i etnograficzne. Do Muzeum należy także Kopalnia Ćwiczebna – obiekt Szlaku Zabytków Techniki województwa śląskiego – oraz Park Militarno-Historyczny Reduta.
![]()
![]()
Dąbrowa Górnicza - Muzeum Miejskie "Sztygarka" i jedna z jego atrakcji - Sztolnia Ćwiczebna, fot. archiwum Muzeum Miejskie "Sztygarka"Historię XIX-wiecznej Dąbrowy przypomina zabudowa ul. 3 Maja, zwłaszcza gmach Resursy Obywatelskiej z 1895 r. Niegdyś gościły w nim m.in. Maria Konopnicka i Eliza Orzeszkowa.
![]()
Dąbrowa Górnicza, fragment śródmiejskiej ul. 3 Maja, fot. archiwum UM w Dąbrowie GórniczejW centrum Dąbrowy Górniczej wznosi się gmach Pałacu Kultury Zagłębia. Choć to budowla socrealistyczna, ukończona w 1958 r., już zyskała status zabytku.
![]()
Dąbrowa Górnicza Pałac Kultury Zagłębia, fot. Edward Wieczorek
![]()
Dąbrowa Górnicza pomnik Bohaterów Czerwonych Sztandarów i Pałac Kultury Zagłębia nocą, fot. Marcin Wróblewski archiwum UM w Dąbrowie GórniczejW Pałacu Kultury działa m.in. Galeria Plastyki, Zagłębiowska Scena Muzyczna, Orkiestra Kameralna Zagłębia i kino „Kadr”. W sąsiedztwie pałacu znajduje się pomnik Bohaterów Czerwonych Sztandarów, odsłonięty w 1970 r. W ramach dekomunizacji były już dwukrotne próby jego likwidacji (w 1990 i 2018), ale za każdym razem w jego obronie stawali mieszkańcy (malując m.in. napis: Jimiemu Hendrixowi, Kurtowi Cobainowi, Wszystkim, których kochają wolność).
![]()
Dąbrowa Górnicza, młyn wodny Freya w Okradzionowie, fot. Radosław Kaźmierczak, slaskie.travelMiłośników kolei zainteresują z pewnością zabytkowe XIX-wieczne dworce kolejowe: Dąbrowa Górnicza, Dąbrowa Górnicza Gołonóg i Dąbrowa Górnicza Ząbkowice.
![]()
Dąbrowa Górnicza - Ząbkowice zabytkowy budynek stacji kolejowej, fot. Edward Wieczorek
Więcej o atrakcjach Dąbrowy Górniczej przeczytacie tu:
PRZYRODA
Przyroda Dąbrowy Górniczej
Mimo przemysłowego charakteru, Dąbrowa Górnicza posiada atrakcyjne tereny przyrodnicze, których część objęta jest różnymi formami ochrony. W obrębie miasta znajduje się część jedynej w Polsce pustyni - Pustyni Błędowskiej, Dąbrowa Górnicza ma też 3 obszary Natura 2000, 20 pomników przyrody oraz 840 ha powierzchni zbiorników wodnych. Na północnych obrzeżach Dąbrowy Górniczej – w obrębie Trzebiesławickich Wzgórz – stwierdzono jedyne w Polsce stanowiska wilczomlecza pstrego, gatunku zagrożonego wyginięciem. Cała krajowa populacja tej rośliny rośnie tylko na tym jednym stanowisku.
Wschodnia część miasta stanowi niewielki fragment oraz otulinę Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd. Zlokalizowano tu użytek ekologiczny Pustynia Błędowska. Sama Pustynia Błędowska to rozległy obszar lotnych pisaków, ale od strony Dąbrowy Górniczej nie prezentuje ona swego pustynnego charakteru. Ten podziwiać możemy od małopolskiej strony w Kluczach i Chechle.
![]()
Fragment Pustyni Błędowskiej, fot. Tomasz Renk, slaskie.travelPrzez Pustynię Błędowską i jej zachodnim (dąbrowskim) skrajem płynie Biała Przemsza, tworząc liczne meandry, starorzecza i bagna. Na tym terenie występują trzy gatunki zagrożone z „Polskiej czerwonej księgi zwierząt”: bóbr europejski, kureczka nakrapiana (ptak) i minog strumieniowy (ryba). Przez Bagna Błędowskie prowadzi 15-kilometrowa ścieżka dydaktyczna „Dolina Białej Przemszy”.
![]()
Dąbrowa Górnicza, frament Pustyni Błędowskiej, fot. Marcin Wróblewski archiwum UM w Dąbrowie Górniczej
Nad dzielnicą Gołonóg wznosi się, objęte ochroną, wapienne Wzgórze Gołonoskie (335 m n.p.m.). Na jego wierzchołku znajduje się kościół św. Antoniego z Padwy i Narodzenia NMP oraz cmentarz i park ze starodrzewem. Wzgórze Gołonoskie stanowi bardzo dobre miejsce widokowe na pobliskie tereny (m.in. hutę Arcelor Mittal, Jaworzno, a przy sprzyjającej pogodzie – na Tatry).
Bardzo interesującymi obiektami są użytki ekologiczne „Pogoria II” i „Młaki nad Pogorią I”. Zbiorniki Pogoria I i II powstały poprzez zalanie dawnych piaskowni. Choć Pogoria I jest zbiornikiem rekreacyjnym, fragment jej północnego brzegu chroni siedliska turzycowe i bagienne. Sztuczny zbiornik Pogoria II jest w całości objęty ochroną. To obszar dużego zróżnicowania roślinności oraz bogatej fauny: ryb, płazów i ptaków.
![]()
Dąbrowa Górnicza, frament użytku ekologicznego "Pogoria II", fot. Marcin Wróblewski archiwum UM w Dąbrowie Górniczej
![]()
Dąbrowa Górnicza, kwitnące łany czosnku niedźwiedziego w Parku Zielona, fot. Marcin Wróblewski archiwum UM w Dąbrowie GórniczejPrzyrodniczą atrakcją miasta jest też pomnik przyrody „Wywierzysko w Strzemieszycach Wielkich” – obszar źródliskowy o dużej wydajności (50 l na sekundę). Krystalicznie czysta woda wypełnia dwa stawy, w których żyje fauna źródliskowa, będąca wskaźnikiem czystości: wypławek kątogłowy, źródlarka karpacka i kiełż zdrojowy. Niestety, stawy sukcesywnie zarastają m.in. rdestnicą pływającą, powodującą ich degradację. W 2020 r. oczyszczono jeden ze stawów, ale widać, że znowu zarasta. Warto wiedzieć, że woda z wywierzyska służyła niegdyś do płukania rud galmanu w tzw. Płuczce Strzemieskiej.
![]()
![]()
Dąbrowa Górnicza , fragment pomnika przyrody "Wywierzysko w Strzemieszycach Wielkich", fot. Edward Wieczorek
O przyrodniczych atrakcjach Dąbrowy Górniczej przeczytacie także tu:
REKREACJA
Dąbrowa Górnicza rekreacyjnie
Najbardziej znanym terenem rekreacyjnym Dąbrowy Górniczej jest tzw. Pojezierze Dąbrowskie. To zespół czterech sztucznych zbiorników Pogoria o łącznej powierzchni ponad 860 ha, powstały przez zalanie wyeksploatowanych kopalń piasku podsadzkowego. „Pojezierze” tworzą: Zbiornik Pogoria I o około 75 ha powierzchni, posiadający piaszczyste plaże strzeżone przez WOPR i od lat służący żeglarzom, kajakarzom i motorowodniakom. Ciekawostką jest fakt, że na Pogorii I trenował wielokrotny mistrz świata w sportach motorowodnych, Waldemar Marszałek. Do rekreacji wodnej przeznaczony jest również zbiornik Pogoria III o pow. około 205 ha, z głębokością dochodzącą do 18 m. Ze względu na dużą przejrzystość wody, to doskonałe miejsce do nurkowania. Od lat przyciąga też żeglarzy i windsurfingowców, a zimą (o ile zamarznie) – bojerowców. Nad Pogorią III jest promenada spacerowa i molo, Centrum Sportów Wodnych oraz piaszczysta plaża ze strzeżonym kąpieliskiem.
![]()
Dąrbowa Górnicza "Pogoria III", fot. T. Renk, slaskie.travel
![]()
Dąbrowa Górnicza "Pogoria III", fot. Natalia Wójcik
![]()
Dąbrowa Górnicza, plażan nad zbiornikiem "Pogoria III", fot. Marcin Wróblewski, archiwum UM w Dąbrowie GórniczejWspomniana wcześniej Pogoria II objęta jest ochroną i wyłączona z rekreacji, zaś najmłodszym akwenem jest Pogoria IV (zbiornik Kuźnica Warężyńska), o pow. 560 ha, który w praktyce ma za zadanie przechwycenie ewentualnej fali powodziowej na Czarnej Przemszy. Pomimo znacznej głębokości (do 23 m) i rozległości (do 3 km szerokości), nie jest wykorzystywany do rekreacji. Ze względów bezpieczeństwa obowiązuje tu zakaz żeglugi i kąpieli, dozwolone jest natomiast wędkowanie. Za to zbiornik podziwiać można z siodełka roweru, bowiem wokół niego utworzono wygodną trasę rowerową, w części asfaltowaną i wykorzystywaną też przez rolkarzy.
![]()
Dąbrowa Górnicza, trasa rowerowa nad zbiornikiem "Pogoria IV", fot. Marcin Wróblewski, archiwum UM w Dąbrowie GórniczejRekreacji służą też dąbrowskie parki miejskie, wśród nich zrewitalizowany Park Zielona. Działa w nim Centrum Sportów Letnich, oferujące m.in. sztuczną ściankę wspinaczkową, 8 piaszczystych boisk do siatkówki plażowej, skatepark, wypożyczalnię łodzi i kajaków oraz miejsce do samodzielnego grilowania. Mieszkańcy miasta i goście z okolicy chętnie odwiedzają także Park Wodny „Nemo”, zlokalizowany na terenie pierwszej dąbrowskiej kopalni węgla kamiennego „Reden”.
Pojezierze Dąbrowskie z innymi atrakcjami Dąbrowy Górniczej (Park Zielona, Pustynia Błędowska, Wzgórza Trzebiesławickie, Dolina Miłości) łączy ponad 80 km ścieżek rowerowych i 14 km rolkowych. Przez miasto prowadzi też 5 znakowanych szlaków turystycznych.
![]()
Dąbrowa Górnicza, Park Wodny "Nemo", fot. Marcin Wróblewski archiwum UM w Dąbrowie Górniczej
Najmłodszą rekreacyjną atrakcją Dąbrowy Górniczej jest Szlak Kruszcowy, ukazujący na bogato ilustrowanych planszach dzieje przemysłu na terenie Strzemieszyc Wielkich i Strzemieszyc Małych, dzisiejszych dzielnic Dąbrowy Górniczej. Szlak liczy 7,5 kilometra i prowadzi częściowo drogami lokalnymi, częściowo duktami leśnymi i miedzami przez wspomniane dąbrowskie dzielnice.
![]()
Dąbrowa Górnicza, miejsce po dawnej cegielni Rabinowicza na Szlaku Kruszcowym, fot. Edward Wieczorek
Rekreacyjnie o Dąbrowie także tu:
Zbliżając się do Dąbrowy Górniczej, już z daleka widzimy kominy, wielkie piece i inne przemysłowe urządzenia huty - niegdyś "Katowice", obecnie Arcelor Mittal Polska. Ale myli się ten, kto sądzi, że miasto jest zdominowane przez przemysł. Dąbrowa Górnicza to miasto zielone i mam nadzieję, że ten krótki opis przekona Was do odwiedzenia Dąbrowy Górniczej - miasta z pojezierzem w tle.
![]()
Zmierzch nad Pogorią I, fot. Marcin Wróblewski, archiwum UM w Dąbrowie Górniczej
