Początki Siewierza sięgają zarania państwa Polskiego. Gród nad Czarną Przemszą już w pierwszych latach XIII wieku był siedzibą kasztelanii. Od końca XII do połowy XV stulecia rządzili tutaj książęta śląscy, którzy wznieśli miejscowy zamek. W 1443 roku księstwo stało się przedmiotem aktu kupna i sprzedaży: sprzedającym był książę cieszyński Wacław I, kupował Zbigniew Oleśnicki, biskup krakowski. Od tego czasu, aż do końca XVIII wieku, księstwo siewierskie przeszło pod panowanie biskupów krakowskich, którzy kontynuując świecką władzę książąt cieszyńskich przyjęli tytuł książąt siewierskich - „dux Severie”. Siedzibą książąt-biskupów stał się gotycki, murowany zamek, który powstał w XIV wieku na miejscu drewnianej warowni z końca wieku XIII. Z biegiem stuleci biskupi zamek przebudowywali i modernizowali. W XVI wieku przekształcono go w stylu renesansowym. Wyburzono niepraktyczną już wieżę - tzw. stołp, a z pozyskanego kamienia wybudowano reprezentacyjne skrzydło południowe i zachodnie. Umocniono też fortyfikacje pod kątem dostosowania ich do artylerii. Wjazdu zaczął bronić niewielki barbakan połączony z tarasem artyleryjskim. Na przełomie XVII i XVIII stulecia kolejny raz przebudowano zamek, wznosząc skrzydło wschodnie z kaplicą i przykrywając wieżę barokowym hełmem. Po decyzji Sejmu Wielkiego o włączeniu księstwa siewierskiego do Polski zamek opustoszał. Wnet popadł w ruinę. Walory obronne zamku były kilkakrotnie sprawdzane. W 2 połowie XV wieku oblegali go książęta śląscy, wrogo nastawieni do biskupa Oleśnickiego. W 1655 roku dotarli tu Szwedzi. Jednak polityka biskupów krakowskich oszczędziła mu wtedy wojennych emocji. W początku XVIII w. zamek stał się areną walk w wojnie domowej zwolenników króla Stanisława Leszczyńskiego z poplecznikami Augusta II Mocnego. Od XVII w. w zamku działał budzący grozę Trybunał Siewierski. Szafowano tu gęsto wyrokami śmierci, dlatego ukuto powiedzenie: „Bij, kradnij, zabijaj, ale Siewierz omijaj”! Dziś możemy oglądać fragmenty murów z cegły i kamienia, wieżę bramną (niegdyś zwieńczoną barokowym hełmem), barbakan i zrekonstruowany most zwodzony. Z wieży uczyniono punkt widokowy. Zamek jest udostępniony do zwiedzania przez Izbę Tradycji i Kultury Dawnej w Siewierzu.

Osada Piekary posiadała niewielki drewniany kościółek od początków XIV wieku. Umieszczony tu wizerunek Matki Bożej zaczął słynąć cudami w XVII w. Wówczas to, podczas remontu kościoła za probostwa ks. Jakuba Roczkowskiego, obraz z którego miał wydobywać się miły zapach róż umieszczono 27 sierpnia 1659 r. w głównym ołtarzu. Proboszcz, motywowany relacjami uzdrowionych, zainicjował wspólne modlitwy przed obrazem. Niebawem rozpoczęły się pielgrzymki, a w 1676 r. mieszkańcy Tarnowskich Gór, dziękując Matce Bożej za wybawienie od epidemii, postanowili przybywać tu corocznie. Proboszcz Roczkowski rozpoczął starania o utworzenie tu nowej placówki jezuickiej, co doprowadziło do konfliktu, bowiem najbliższe kolegium jezuickie znajdowało się w Opolu, a Piekary Śląskie należały do diecezji krakowskiej. W konsekwencji komisarze biskupi z Krakowa uznali świadectwa uzdrowień za fałszywe i zakwestionowali szerzoną przed proboszcza „cudowność” obrazu. Roczkowszki został osądzony i musiał spędzić miesiąc aresztu na zamku biskupim w Siewierzu. Obraz usunięto z ołtarza głównego, zakazano też kapłanom mówić o nim jako o cudownym. Kult maryjny odnowili jezuici, a przyczynił się także do tego sam cesarz austriacki Leopold I, próbując zresztą wykorzystywać go przemyślnie w celach politycznych. Gdy w 1680 r. wybuchła zaraza w Pradze, cesarz poprosił o przywiezienie obrazu. Epidemia ustąpiła, a cudowność obrazu potwierdził arcybiskup praski Jan Fryderyk Waldstein. W 1683 r. przed obrazem Matki Bożej modlił się zmierzający pod Wiedeń król Jan III Sobieski, natomiast kolejni królowie August II Mocny i August III podpisywali tutaj pacta conventa. W 1702 r. obawiając się zniszczenia podczas walk religijnych w trwającej w Europie wojnie północnej, obraz wywieziono do Opola, wykonując dla kościoła w Piekarach jego kopię. Pielgrzymi nadal zmierzali właśnie tutaj, co jeden z proboszczów ks. Jerzy Bellman podsumował: „Nie pędzel tu mocen, ni praca człowieka, ni drzewo, ni płótno, jeno Duch Boży, który sobie to miejsce i ten lud upodobał”. W XIX w. wzmożony ruch pielgrzymkowy spowodował budowę nowego kościoła, której inicjatorem był ks. Jan Ficek. Świątynię wzniesiono w stylu neoromańskim na miejscu starego, drewnianego kościoła św. Bartłomieja - według projektu Daniela Groetschela - i konsekrowano 22 sierpnia 1849 r. Obok świątyni znajduje się Rajski Plac oraz pięć kaplic. Wzdłuż muru kościelnego umieszczono na cokołach kamienne figury dwunastu apostołów. W 1962 roku papież Jan XXIII nadał kościołowi tytuł Bazyliki Mniejszej. W latach 1965-1978 podczas pielgrzymek corocznie głosił tu Słowo Boże metropolita krakowski, Karol Wojtyła. Sanktuarium w 1986 r. odwiedziła także Matka Teresa z Kalkuty. W czasach reżimu komunistycznego, głównie w latach 80-tych, miejsce to stanowiło dla mieszkańców Śląska swoistą oazę wolności. Charakterystyczne, że Maria z Dzieciątkiem na obrazie stanowiącym kopię ikony wywiezionej do Opola utraciła pierwotną, bizantyjską surowość formy. W 1925 r. obraz otrzymał korony poświęcone przez Piusa XI. Zostały one skradzione podczas II wojny, co mogło być prowokacją władz hitlerowskich. Obraz koronowano powtórnie w roku 1966. Po kolejnej kradzieży, dokonanej w 1984, rekoronowano go w 1985. Matka Boża Piekarska jest główną patronką archidiecezji katowickiej.

Początki teatru sięgają roku 1926, kiedy to właściciel sali Reduty przy ul. Strażackiej, niejaki Szpigelman, za zgodą władz miasta zaadaptował ową salę na potrzeby teatru. Stosowną licencję uzyskał aktor częstochowski, Jan Otrębski, który skompletował stały zespół aktorski oraz wydał na to przedsięwzięcie całe swoje oszczędności. Otwarcie teatru nazwanego „Teatrem Rozmaitości”, a wkrótce „Teatrem Miejskim Rozmaitości” miało miejsce 15 marca 1927 r. Niedużo później z występami zaczęli pojawiać się tu znani ówcześni aktorzy, jak Juliusz Osterwa, Stefan Jaracz, czy Karol Adwentowicz. Wkrótce, wobec coraz większych sukcesów, z inicjatywy Jana Otrembskiego oraz starosty częstochowskiego Kazimierza Kühna, w październiku 1928 r. powstała spółka akcyjna Towarzystwo Budowy i Eksploatacji Teatru w Częstochowie. Wkrótce rozpoczęto budowę nowego gmachu teatralnego na rogu ulic Kilińskiego i Jasnogórskiej (według projektu Józefa Krupy i Teodora Łapińskiego). Gdy prace budowlane trwały, przedstawienia odbywały się w dotychczasowym „Teatrze Miejskim Rozmaitości”. Gościły tu takie ówczesne sławy jak Hanka Ordonówna czy Eugeniusz Bodo. W 1930 r. zamknięto stary teatr (stanowiący już zagrożenie dla widzów), zaś w 1931 otwarto „Teatr Miejski Kameralny” w sali parterowej częściowo wykończonego nowego gmachu. Niestety, dalsze plany rozbudowy pokrzyżował kryzys, który spowodował likwidację Towarzystwa Budowy i Eksploatacji Teatru w 1933 r. Zlicytowany gmach wykupiła Komunalna Kasa Oszczędności. Teatr nadal działał, a wkrótce, w 1937 roku wykupiony został przez Zarząd Miejski, który zaciągnął pożyczkę na dokończenie budowy. Sfinalizowano ją wreszcie w 1938, gdy zawiązana została spółka pod nazwą Teatr Miejski w Częstochowie. Po dewastacji w okresie okupacji niemieckiej teatr odrodził swoją działalność w latach powojennych, choć w efekcie lansowanego przez władze komunistyczne socrealizmu poziom artystyczny spektakli obniżył się. Pomimo przeciwności, wkrótce, w latach 50-tych, dyrektorowi Edmundowi Kronowi udało się doprowadzić teatr do rozkwitu. 13 listopada 1956 roku teatrowi nadano imię Adama Mickiewicza, a uroczystość tę uświetniła premiera „Konfederatów barskich” - niedokończonej Mickiewiczowskiej sztuki o silnej wymowie ideowej, co było poniekąd znaczącym wydarzeniem wpisującym się w atmosferę popaździernikowej „odwilży”.

Początki teatru sięgają roku 1926, kiedy to właściciel sali Reduty przy ul. Strażackiej, niejaki Szpigelman, za zgodą władz miasta zaadaptował ową salę na potrzeby teatru. Stosowną licencję uzyskał aktor częstochowski, Jan Otrębski, który skompletował stały zespół aktorski oraz wydał na to przedsięwzięcie całe swoje oszczędności. Otwarcie teatru nazwanego „Teatrem Rozmaitości”, a wkrótce „Teatrem Miejskim Rozmaitości” miało miejsce 15 marca 1927 r. Niedużo później z występami zaczęli pojawiać się tu znani ówcześni aktorzy, jak Juliusz Osterwa, Stefan Jaracz, czy Karol Adwentowicz. Wkrótce, wobec coraz większych sukcesów, z inicjatywy Jana Otrembskiego oraz starosty częstochowskiego Kazimierza Kühna, w październiku 1928 r. powstała spółka akcyjna Towarzystwo Budowy i Eksploatacji Teatru w Częstochowie. Wkrótce rozpoczęto budowę nowego gmachu teatralnego na rogu ulic Kilińskiego i Jasnogórskiej (według projektu Józefa Krupy i Teodora Łapińskiego). Gdy prace budowlane trwały, przedstawienia odbywały się w dotychczasowym „Teatrze Miejskim Rozmaitości”. Gościły tu takie ówczesne sławy jak Hanka Ordonówna czy Eugeniusz Bodo. W 1930 r. zamknięto stary teatr (stanowiący już zagrożenie dla widzów), zaś w 1931 otwarto „Teatr Miejski Kameralny” w sali parterowej częściowo wykończonego nowego gmachu. Niestety, dalsze plany rozbudowy pokrzyżował kryzys, który spowodował likwidację Towarzystwa Budowy i Eksploatacji Teatru w 1933 r. Zlicytowany gmach wykupiła Komunalna Kasa Oszczędności. Teatr nadal działał, a wkrótce, w 1937 roku wykupiony został przez Zarząd Miejski, który zaciągnął pożyczkę na dokończenie budowy. Sfinalizowano ją wreszcie w 1938, gdy zawiązana została spółka pod nazwą Teatr Miejski w Częstochowie. Po dewastacji w okresie okupacji niemieckiej teatr odrodził swoją działalność w latach powojennych, choć w efekcie lansowanego przez władze komunistyczne socrealizmu poziom artystyczny spektakli obniżył się. Pomimo przeciwności, wkrótce, w latach 50-tych, dyrektorowi Edmundowi Kronowi udało się doprowadzić teatr do rozkwitu. 13 listopada 1956 roku teatrowi nadano imię Adama Mickiewicza, a uroczystość tę uświetniła premiera „Konfederatów barskich” - niedokończonej Mickiewiczowskiej sztuki o silnej wymowie ideowej, co było poniekąd znaczącym wydarzeniem wpisującym się w atmosferę popaździernikowej „odwilży”.

Zakon Cystersów powstał we Francji w XI wieku, w oparciu o regułę świętego Benedykta. Oznacza to, że mnisi prowadzą życie monastyczne, oparte na modlitwie i pracy własnych rąk. W średniowieczu Cystersi szybko zdobyli uznanie jako świetni organizatorzy oraz krzewiciele wszelkich usprawnień w rolnictwie i rzemiośle. Byli więc pożądani przez królów i książąt, w których rękach pozostawały olbrzymie, niezagospodarowane obszary lasów i łąk. Na ziemie polskie Cystersi zostali sprowadzeni już w połowie XII wieku. Jednym z pierwszych miejsc, które wybrali, był małopolski Jędrzejów. I właśnie stamtąd trafili do doliny rzeki Rudy. W 1252 roku rozpoczęli budowę obiektów klasztornych, w których zamieszkali trzy lata później. Fundatorem całego przedsięwzięcia był książę Władysław Opolski. Mnisi zabrali się ostro do pracy. Wkrótce założyli od podstaw wiele wsi. Uprawiali ziemię, utrzymywali stawy i browar, zajmowali się bartnictwem, produkcją węgla drzewnego i smoły, a nawet kuźnictwem. W 1747 roku w Stodołach uruchomili pierwszy na Górnym Śląsku wielki piec opalany węglem! Na początku XIX wieku klasztor przejęło państwo pruskie. Po kilku latach majętność trafiła w ręce przedstawicieli rodu Hohenlohe-Waldenburg-Schillingfürst. To oni przekształcili pałac opacki w książęcy i zaplanowali park. Co pozostało z pracy Cystersów do dnia dzisiejszego? Przede wszystkim zespół klasztorno-pałacowy, składający się z bazyliki, średniowiecznych zabudowań klasztornych oraz barokowego pałacu. Pierwotnie kościół miał charakter romańsko-gotycki. Zbudowano go na planie krzyża łacińskiego, z nawą główną wyższą od naw bocznych. Charakterystyczny był brak wież. W XVII i XVIII wieku kościół przebudowano w stylu barokowym. Spośród trzech kaplic najcenniejsza jest Najświętszej Marii Panny, XVIII-wieczna, z cudownym wizerunkiem Madonny. W kościele warto zwrócić uwagę na cenne obrazy Michaela Willmanna i Ignaza Raaba. Do świątyni przylegają zabudowania klasztoru. Pierwotnie gotyckie, później przybrały formę barokową. Ujęte w czworobok tworzą malowniczy, otoczony krużgankami wirydarz (ogród). Na przełomie XVII i XVIII wieku zespół uzupełniono o budynki barokowego pałacu opackiego, z własnym dziedzińcem i bramą otwieraną w stronę malowniczego stawu. Pocysterskie zabytki otacza piękny, 95-hektarowy park typu angielskiego. Poprowadzono po nim trzy dendrologiczne ścieżki edukacyjne. Rudy leżą na w centrum Parku Krajobrazowego Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich. W malowniczej okolicy pozostało wiele pamiątek związanych z działalnością Cystersów. Same Rudy są jednym z elementów Europejskiego Szlaku Cysterskiego. Przecinają je ponadto znakowane szlaki turystyki pieszej i rowerowej.

Początki Siewierza sięgają zarania państwa Polskiego. Gród nad Czarną Przemszą już w pierwszych latach XIII wieku był siedzibą kasztelanii. Od końca XII do połowy XV stulecia rządzili tutaj książęta śląscy, którzy wznieśli miejscowy zamek. W 1443 roku księstwo stało się przedmiotem aktu kupna i sprzedaży: sprzedającym był książę cieszyński Wacław I, kupował Zbigniew Oleśnicki, biskup krakowski. Od tego czasu, aż do końca XVIII wieku, księstwo siewierskie przeszło pod panowanie biskupów krakowskich, którzy kontynuując świecką władzę książąt cieszyńskich przyjęli tytuł książąt siewierskich - „dux Severie”. Siedzibą książąt-biskupów stał się gotycki, murowany zamek, który powstał w XIV wieku na miejscu drewnianej warowni z końca wieku XIII. Z biegiem stuleci biskupi zamek przebudowywali i modernizowali. W XVI wieku przekształcono go w stylu renesansowym. Wyburzono niepraktyczną już wieżę - tzw. stołp, a z pozyskanego kamienia wybudowano reprezentacyjne skrzydło południowe i zachodnie. Umocniono też fortyfikacje pod kątem dostosowania ich do artylerii. Wjazdu zaczął bronić niewielki barbakan połączony z tarasem artyleryjskim. Na przełomie XVII i XVIII stulecia kolejny raz przebudowano zamek, wznosząc skrzydło wschodnie z kaplicą i przykrywając wieżę barokowym hełmem. Po decyzji Sejmu Wielkiego o włączeniu księstwa siewierskiego do Polski zamek opustoszał. Wnet popadł w ruinę. Walory obronne zamku były kilkakrotnie sprawdzane. W 2 połowie XV wieku oblegali go książęta śląscy, wrogo nastawieni do biskupa Oleśnickiego. W 1655 roku dotarli tu Szwedzi. Jednak polityka biskupów krakowskich oszczędziła mu wtedy wojennych emocji. W początku XVIII w. zamek stał się areną walk w wojnie domowej zwolenników króla Stanisława Leszczyńskiego z poplecznikami Augusta II Mocnego. Od XVII w. w zamku działał budzący grozę Trybunał Siewierski. Szafowano tu gęsto wyrokami śmierci, dlatego ukuto powiedzenie: „Bij, kradnij, zabijaj, ale Siewierz omijaj”! Dziś możemy oglądać fragmenty murów z cegły i kamienia, wieżę bramną (niegdyś zwieńczoną barokowym hełmem), barbakan i zrekonstruowany most zwodzony. Z wieży uczyniono punkt widokowy. Zamek jest udostępniony do zwiedzania przez Izbę Tradycji i Kultury Dawnej w Siewierzu.

O Gzichowie (obecnie dzielnicy Będzina) wspomina się po raz pierwszy w XVII wieku, kiedy był częścią składową Małobądza. W 1702 roku wzniósł tutaj swój pałac Kazimierz Mieroszewski, chorąży Księstwa Siewierskiego. W rękach Mieroszewskich budynek pozostawał do lat 30. XIX wieku, kiedy to w jego posiadanie weszli Siemieńscy. Po nich właścicielami Gzichowa były zarówno osoby prywatne, jak i duże przedsiębiorstwa. Wreszcie, w latach 80. ubiegłego wieku, jego gospodarzem zostało Muzeum Zagłębia. Pałac w Gzichowie był wielokrotnie modernizowany i upiększany - obecnie ma wygląd barokowo-klasycystyczny. Dwukondygnacyjną budowlę wzniesiono z cegły, na planie prostokąta. Po bokach umieszczono alkierze. Dach jest mansardowy, z lukarnami. Ryzalit środkowy zwieńczono szczytem ze spływami ozdobionymi wolutami. Przed wejściem głównym znajduje się portyk, którego kolumny podtrzymują balkon. We wnętrzach odnajdziemy wiele elementów pierwotnego wystroju. W okolicy pałacu stoją oficyny i zabudowania gospodarcze; dopełnieniem zespołu pałacowego jest park. Wystawę, która najlepiej wpisuje się w zabytkowy gmach, zatytułowano „Wnętrza stylowe XVIII i XIX w.”. Wzrok przyciągają rzadko spotykane polichromie klasycystyczne (np. „Salon Wodzów Antycznych”), zabytkowe meble, dywany, wyroby rzemiosła artystycznego oraz obrazy i rzeźby. Bogato prezentuje się kolekcja broni białej i palnej oraz uzbrojenia ochronnego. Ponadto w pałacu odnajdziemy zbiór obrazów i grafik będzińskiego artysty pochodzenia żydowskiego, Samuela Cyglera, który został zamordowany w 1943 roku w Auschwitz. W nieco inny świat wprowadzają wystawy: etnograficzna (poświęcona kulturze ludowej z terenu Zagłębia) oraz archeologiczna (pokazująca życie w osadzie kultury łużyckiej oraz grodzie wczesnośredniowiecznym).